Als het je niet zelf overkomen is, dan vast een collega wel, want pesten gebeurt veel. Ik moet denken aan een kinderachtig voorval een paar jaar terug. Op een dag werd ik tijdens een freelanceklus gebeld door een collega die vijf minuten eerder nog naast me zat. Fluisterend vroeg ze me naar de lift te komen, waar ze me met een mannelijke collega giechelend opwachtte. 'Ga je mee lunchen? Ja, ik kon het je net niet vragen, want Thomas zat tegenover je. En Thomas willen we écht niet mee.' Ik was kennelijk in een scène van Mean Girls beland. Alleen kwam de 'You can't sit with us' nu niet uit de mond van twee tienermeisjes, maar waren het twee fulltime werkende volwassenen. Eind twintig, begin dertig. De uitleg waarom Thomas niet mee mocht was 'omdat hij irritant is'. En na een stilte van mijn kant: 'O, en hij is ook nog racistisch!' Waarom? Dat konden Roddel Rita en Valse Vincent helaas niet toelichten.

Mocht je je afvragen hoe roddels – of grove beschuldigingen – de wereld in komen… Pestgedrag kent geen leeftijd. Het harentrekken en duwen op het schoolplein maakt hooguit plaats voor achterbakse konkelpartijen in de kantoortuin. In 2017 werden meer dan een half miljoen mensen getreiterd in de werkomgeving. Volgens een onderzoek van TNO krijgt zelfs ruim een kwart van alle werkenden over de hele carrière genomen weleens te maken met treiteren, buitensluiten, roddelen, uitlachen of ander irritant gedrag waarvoor je je niet bepaald elke dag uit de naad komt werken. Pesten is daarmee de grootste vorm van ongewenst gedrag op de werkvloer.

Er is vaak geen detective nodig om de dader te vinden. Schrik niet, in vijftig procent van de gevallen is dat volgens hetzelfde TNO-onderzoek de manager. Eva (29) kan erover meepraten. Zij werkte op de webcare-afdeling op het hoofdkantoor van een supermarktbedrijf. Onder leiding van een op z'n zachtst gezegd licht ontvlambare man. 'Het was altijd op eieren lopen in zijn buurt. Commentaar van zíjn manager reageerde hij schreeuwend op ons af. Voor persoonlijke issues was geen plek. Toen mijn oma overleed, werd hij boos dat ik huilde op het werk. Zijn liefje op de afdeling trok hij voor, net als 'haar groep'. Mij riep hij daarentegen voor de meest onbenullige dingen op het matje, meteen dreigend met ontslag. Bijvoorbeeld toen ik een uitroepteken in een klantreactie had gebruikt. Hoe durfde ik. Een tirade volgde en in de weken erna hield hij me scherp in de gaten. Iedereen liet hij ­daarbij meekijken op groot scherm.'

Ook Fabiënnes werkgever wist kinderachtig gedrag naar een nieuw niveau te tillen. 'Was ik begonnen met een afvalpoging, hield hij een stuk chocolade voor mijn neus met de woorden 'ah jammer, jij mag dat natuurlijk niet'.' Erger was zijn wantrouwende gedrag. In de negen jaar dat ze als vormgever voor hem werkte, trok haar werkgever alles wat ze deed of zei in twijfel. 'Hij huurde op een gegeven moment zelfs freelancers in, omdat hij mij niet goed genoeg vond. De sfeer was altijd zwaar. Als je niet meeliep, werd je uitgekotst en zwartgemaakt. Ik gaf tegengas en dat trok hij niet. Collega's die minder intensief met hem werkten, zagen ook wat voor hork het was, maar ja, het is ook je baas, hè?'

Narcistische leiders In films is de pestkop vaak groot en sterk, het slachtoffer wordt weggezet als klein(er) en timide. Erg stigmatiserend. Toch ziet psycholoog, psycho- en EMDR-therapeut Heinz Freese, die in zijn praktijk veel treiterslachtoffers behandelt, een duidelijk 'dader- en slachtofferprofiel'. 'De pester is bijna altijd iemand met narcistische, borderline- en/of antisociale trekken. Gevoel van schuld, schaamte en minderwaardigheid verdraagt hij niet en empathie voor anderen is er praktisch niet. Narcisten zijn vaak leiders. Dat verbaast sommige mensen, maar leiders kunnen verschillende motieven hebben. De een is zorgzaam en probeert anderen echt te helpen. De ander elleboogt zich vanuit narcistische bewegingen naar boven, naar een leidinggevende positie. Het slachtoffer is bijna altijd iemand die bang is om fouten te maken en makkelijk te manipuleren is. De pester speelt daarop in.'

Sommige mensen overkomt het vaker, ontdek ik bij navraag. Zo is een oud-studiegenoot bij drie grote bedrijven in pestsituaties beland. In het ene bedrijf werd ze buitengesloten door collega's, in een ander was ze de pispaal op wie haar manager haar frustraties botvierde. Makkelijk te manipuleren? Zo zou ik haar niet omschrijven. Hoe kan het dan dat de een toch een makkelijker doelwit voor pesters lijkt te zijn dan de ander? Met die vraag zoek ik contact met Laura Willemse, voorzitter van vrijwilligersorganisatie Pesten op de werkvloer. En daarmee maak ik me meteen schuldig aan de meest voorkomende en hardnekkige denkfout. 'We kijken altijd maar naar wat het slachtoffer gedaan moet hebben om gepest te worden. Maar iederéén kan slachtoffer worden. Ook iemand die assertief is en een woordje klaar heeft. Over iemand die gepest wordt, zeggen we: 'Die is onzeker of kan niet voor zichzelf opkomen.' Maar wat wij zien, is dat dit juist typisch het profiel van een dader is.'

Willemse geeft vanuit haar stichting sinds een jaar of vier trainingen. Ze helpt vooral de management- en toplagen van organisaties anders naar pestgedrag te kijken. En dat is hard nodig. Soms is het niet één afdeling, maar stinkt het in een heel bedrijf naar verrotte cultuur. Dan gaat het al mis in de top. Of zoals de psycholoog treffend zegt: 'Een vis begint uit zijn kop te stinken. Als de hoogste baas geld het allerbelangrijkst vindt, sijpelt dat door naar beneden. Op de lagen daaronder zullen soortgelijke mensen op leidinggevende posities worden gezet. Ook zij zullen niet al te best met mensen omgaan.' Als je het zo bekijkt, lijkt de oplossing voor een veilige plek om je maandsalaris bij elkaar te beunen zo klaar als een klont: meer diversiteit op de vloer. Want hoe ­homogener de groep, hoe hoger het pestgedrag. Willemse is het ­roerend eens. 'Maar waar de meeste bedrijven hun mond vol hebben van diversiteit, is de praktijk wispelturiger. Mannen kiezen vaker voor mannen, 'omdat ze zich in hen makkelijker herkennen'. Zeker in het geval van 'bij gelijke geschiktheid'.'

Gauw wegwezen Mijn eerdere voorbeeld van Thomas-die-niet-aan-de-lunchtafel-mocht, lijkt onschuldig. Toch is het wel degelijk een aanwijzing voor een toxic werksfeer. Als roddelen, uitlachen en buitensluiten bij een team of deel daarvan geaccepteerd zijn, trek je zelf elke gniffel of veelbetekenende blikken tussen collega's ook sneller in twijfel. Ik merkte dat ik steeds meer opzag tegen de wekelijkse teammeeting waarin een andere collega en mijn manager standaard achter hun handen zaten te lachen om voor mij onduidelijke redenen. Lachten ze nou ook om mij? De werksfeer was niet de enige reden, maar speelde zeker mee in mijn besluit deze klus voortijdig te stoppen. Een omgeving kan heel geleidelijk ­onveiliger worden, zonder dat je dit meteen merkt. Het is een glijdende schaal. Willemse: 'Ik vergelijk het met huiselijk geweld. Dat blauwe oog wordt ook niet op de eerste date geslagen. Heel langzaam vervagen normen en waarden. Het begint met een nare opmerking. Iemand schrikt, collega's ook, maar niemand doet iets. Daarna gaat het van kwaad tot erger. Dit heeft effect op de hele groep. Niet alleen het slachtoffer, maar ook collega's lijden.' Ga maar na. Nu is het Piet van planning, maar wie wordt de volgende? Misschien wel jij.

Een toxic baan neemt je op den duur in beslag. Meer stress, minder slaap. Wat er dan vaak gebeurd? En wat je ertegen kan doen?